O le Te Pae Tata | interim New Zealand Health Plan 2022 o se faamaumauga aloaia o loo folasia ai se taatiaga o le uluai lua tausaga o galuega faatino o le Te Whatu Ora - Health New Zealand ma le Te Aka Whai Ora - Māori Heath Authority a o tatou faia suiga lautele i tausiga faalesoifua maloloina i Aotearoa Niu Sila.

O loo folasia i le Te Pae Tata laasaga muamua o galuega o le a ese ona matou faatinoina e atiae i luga atu o faavae o faiga e gafataulimaina ma gafatia, o se faiga faavae tau soifua maloloina autasi e faasili le tautua lelei mo tagata i Aotearoa. 

O vaega nei o le a matou taulai i ai i le isi lua tausaga o sosoo ai: 

  • Pae ora – Faasili le lelei o le soifua maloloina ma le soifua manuia o tatou tagata 
  • Kahu Taurima – Failele ma uluai tausaga 
  • Mate pukupuku – Tagata ua maua i le kanesa 
  • Māuiuitanga taumaha – Tagata ua leva na maua ai i faamai o le tino 
  • Oranga hinengaro – Tagata o mafatia i le mafaufau, faamai ma tuinanauga

Faaleleia atili le tutusa o taunuuga faalesoifua maloloina– Faataunuu le faaleleia o le pae ora mo Māori, tagata Pasifika ma Tāngata whaikaha | Tagata e iai manaoga faapitoa.

Pae ora | Faasili le lelei o le soifua maloloina ma le soifua manuia o tatou tagata

O le a sili atu ona maloloina tagata pe a auai i faiganuu faitele, ma maua fale e saogalemu ma lelei e nonofo ai , ma e sogasogā e tausami meaai paleni ma maua lagolagosua o le mafaufau. 

O taumafaiga e faaleleia ai le soifua manuia o tagata o le a aofia ai iwi, hapū, tagata, pulega faalotoifale, auaunaga faalesoifua maloloina ma agafesootai, faatasi ma isi matagaluega ma faalapotopotoga.

Ua faailoa mai faiga na tatou tali atu ai i le COVID-19 o loo maua i tagata le malosi ma le agavaa e faaleleia ai tulaga maloloina ma vave ai ona foia faamai.

I le isi lua tausaga o sosoo ai o le a matou atiae i luga atu o suiga lelei, ma faaauau ona faaaoga faiga e foia ma vave tali atu ai i taumafaiga e lagolagoina ai le soifua manuia.

 

Sini Autu 

  • O le a tali atu le faiga faavae tau soifua maloloina i manaoga, malosiaga ma faanaunautaiga o tagata ma aiga ina ia faaleleia taunuuga faalesoifua maloloina mo tagata uma.
  • O le a lagolagoina tagata ma aiga ia taimua i le tausiga o lo latou soifua manuia, ma ia fesootai pea ma tagata. 
  • O le a maua uluai auaunaga tausiga faalesoifua maloloina, e gafatia, ma talafeagai mo tagata uma. 
  • O le a malosi atili le sao o tagata i le lotoifale o nonofo ai i auaunaga faalesoifua maloloina e auala atu i faiga faapaaga ma iwi ma fesootaiga faalotoifale.

Kahu Taurima | Failele ma uluai tausaga

O le uluai 2,000 aso o le tamaitiiti e faavae mai ai lona lumanai.

O se vaitaimi tāua e faafaileleina ai le soifua maloloina ma le soifua manuia i le olaga atoa. 

I le isi lua tausaga o sosoo ai, o le avea ai galuega faatino ua faapolokalameina e le Kahu Taurima e faaleleia ai auaunaga ma lagolagosua mo pepe, fanau iti ma o latou aiga. 

 

Sini Autu 

  • O auaunaga mo failele ma uluai tausaga, mo le uluai 2,000 aso o le tamaitiiti mai totonu o le manava faasolo atu i le atoa ai o le lima tausaga, o auaunaga o le a tuufaatasia, e atoatoa ma e talafeagai ma tu ma agaifanua mo aiga uma. 
  • O auaunaga mo failele ma uluai tausaga e fua i luga o faiga Te Ao Māori, e faamuamua ai aiga ma tamaiti Pasifika ma o auaunaga nei o le a maua gofie. 
  • O le a sili atu ona lelei auala e maua ai e tagata tausiga mo tulaga maloloina o le mafaufau ma le soifua manuia o tamaitai, e aofia ai le maua o auaunaga mo aiga faavauvau ma tomai faapitoa o le mafaufau. 
  • O le a atoatoa lagolagosua mo tamaitai o faatalitali taimi e fananau ai ma le taimi e faafanau ai, e aofia ai le sailia o auala e saunia ai auaunaga e vave tali atu ai.

Mate pukupuku | Tagata ua maua i le kanesa

O tausaga taitasi pe ā ma le 23,000 tagata ua faamaonia ua maua i le kanesa ma e 10,000 e maliliu mai le faamai. 

O loo iai avanoa mo i tatou e faaleleia ai le aofaiga o tagata ua mafai ona vave iloa ma faasaoina mai ai, aemaise mo tagata Māori ma tagata Pasifika.

E iai se manatu i gasegase o le kanesa ma o latou aiga ia maua auaunaga e patino, atoatoa, ma tulaga lelei.

I le isi lua tausaga o sosoo ai, o le a matou taulai i le faataunuuina o auaunaga e laugatasia uma ai, tausiga lelei mo faamai o le kanesa, ma e amata mai i le vave ona iloa faasolo ai i le vaitaimi ua tāli oti ai, ma e mafai ona maua e tagata uma. 

 

Sini Autu 

  • O le a maua e tagata uma tausiga lelei o le kanesa, po o fea lava o nonofo ai.
  • E aofia ai auaunaga e vave iloa ai kanesa, auala e faamaonia ai ma e vave ona maua togafitiga lelei.
  • O le a tutusa le faataunuuina o tausiga i vaega uma o le kanesa, mai tulaga e vave iloa ai faasolo atu i le taimi ua tāli oti ai, tausiga i toe aso o le soifua ma le faasaoina mai ai. 
  • O le tele o auaunaga mo Māori ma Pasifika o le a faaleleia atili ai le auai o tagata Māori ma tagata Pasifika e siaki kanesa o le susu, kanesa o le faaautagata ma kanesa o le taufale.
  • O le a mafai ona faalatalata auala e faia ai tausiga mo gasegase o le kanesa i nofoaga o nonofo ai, a o faatumauina ai le maua o auaunaga lelei ma le gafataulimaina.

Māuiuitanga taumaha | Tagata ua leva na maua ai i faamai o le tino

O le tasi mai le fa Tagatanuu Niu Sila o loo fetaia'i ma le tele o faaletonu i le soifua maloloina ma e masani ona afaina ai le tele o augatupulaga i le aiga lava e tasi – e pei o le ma'i suka, ma'i fatu, stroke, ma'i o le māmā ma le gugu. 

O le auala sili mo i tatou e tali atu ai i faaletonu nei o le lagolagoina o tagata ma o latou aiga ia soifua ma ola lelei ina ia faaitiitia le avega mamafa o tauaveina ona o faamai nei.

O loo folasia i le Te Pae Tata se taatiaga o sini autu ma galuega faatino mo le polokalame lenei i le isi lua tausaga o sosoo ai. 

 

Sini Autu 

  • O le a galulue faatasi auaunaga faalesoifua maloloina ma aiga e faaleleia tulaga maloloina ma le soifua manuia o tagata ua aafia, ma tuuitiitia le moomia ona faataotolia i le falemai.
  • O le a faatino auala e mafai ai ona maua auaunaga ma tutusa faiga e maua ai auaunaga faafomai i le atunuu atoa mo ma'i suka, ma'i o le fatu, ma'i o le māmā, stroke ma le gugu. 
  • O le a galulue faatasi tomai faapitoa tau lagolagosua ma uluai auaunaga faalesoifua maloloina ma tausiga mo tagata ia mautinoa o maua e tagata ma aiga le togafitiga o latou moomia.

Oranga hinengaro | Tagata o mafatia i le mafaufau, faamai ma tuinanauga

E silia ma le 50 pasene o Tagatanuu Niu Sila o le a fetaia'i ma tulaga e mafatia ai le mafaufau ma tuinanauga i se vaitaimi o le soifuaga, ma e afaina ai ona latou faia le tausiga mo i latou lava ma o latou aiga. 

E tele lava se galuega e moomia ona tatou faia e lagolago ai tulaga maloloina o le mafaufau ma le soifua manuia o Tagatanuu Niu Sila. 

I le isi lua tausaga o sosoo ai, o le a matou faia pea suiga tetele i le faiga faavae o tulaga maloloina o le mafaufau e tusa ma le lipoti He Ara Oranga, ma e aofia ai le faatinoina ma le faalauteleina o auaunaga lelei, ma le tutusa mo tagata uma o fetaia'i ma tulaga mafatia o le mafaufau, faamai po o tuinanauga. 

 

Sini Autu 

  • O le a faaleleia ma faalautele auaunaga mo tulaga maloloina o le mafaufau ma tuinanauga mo tupulaga laiti, rainbow communities, tagata Māori ma tagata Pasifika.
  • O le a faavae ma faalautele auaunaga o tulaga maloloina o le mafaufau o le Te Ao Māori, ma o le a sili atu ona lelei auala e maua ma filifili ai auaunaga. 
  • O le a taulai i le faasili o le lelei o tulaga maloloina o le mafaufau mo tagata Pasifika ma Tāngata whaikaha | Tagata e iai manaoga faapitoa ma faamautinoa o aogā auaunaga mo i latou. 
  • O le a siitia auaunaga tau lagolagosua mo tagata e ogaoga faaletonu o le mafaufau, ina ia latou maua le ola lelei i totonu o afioaga ma alofia le faataotolia i le falemai.

Soifua Maloloina Māori

O loo matou faavaeina se faiga faavae tau soifua maloloina e mausali ai le Te Tiriti o Waitangi e avea ma faavae, faasoa taupulega ma punaoa ina ia mafai e le faiga faavae tau soifua maloloina atoa ona tali atu i faiga e tutusa ai tulaga maloloina o maua e tagata Māori. 

O galuega o faia e le Te Whatu Ora e faaleleia ai tulaga maloloina o tagata Māori o le a atagia ai foi ma le faamoemoega o le matafaioi a tagata uma mo le faaleleia ma le tutusa o tulaga maloloina e maua e tagata Māori. 

E avea le Te Aka Whai Ora e faamautinoa ai le malosi o le taulaiga i le Te Ao Māori i totonu o la tatou faiga faavae. 

 

Sini Autu 

  • Faaleleia tulaga tutusa o taunuuga faalesoifua maloloina mo tagata Māori ma faataunuu le faaleleia o le pae ora mo tagata Māori.
  • Faamautinoa taiala faavae ua faamaonia le aogā mo le vave tali atu ma le soifua manuia.
  • E tāua le toatele o le faitau aofai o tagata e malolosi ma maloloina e ausia ai tulaga tutusa ma siitia ai tulaga maloloina mo tagata Māori.
  • O le a avea auaunaga nei e faamuamua ai aiga, e maua ai le saogalemu, e ogatasi ma tu ma agaifanua, e eseese ma e aofia ai tagata uma.
  • O uluai tausiga faalesoifua maloloina mo le lumanai o le a maua gofie, e gafatia, e mafai ona maua ma e talafeagai mo tagata Māori.
  • O le a matou siitia le toatele o tagata Māori e galulue i totonu o matātā faalesoifua maloloina, a o taumafai ia saogalemu totonu o galuega ma faatumauina le mamalu o tagata i totonu o galuega.

Soifua Maloloina Pasifika

Matou te iloa le tele o vaega o le faiga faavae tau soifua maloloina e lē o aogā mo tagata Pasifika, aiga, ngutuare tangata, famili, kāinga, magafaoa, kaiga, vuvale ma kaaiga ma tagata.

I le isi lua tausaga o sosoo ai, o le a matou faatino galuega e lagolagoina ai aiga Pasifika ma tagata i Niu Sila ia faatumauina le malosi i le tino, ma ia mafai e tagata Pasifika ona maua le tausiga i le vaitaimi tonu o latou moomia ai, i nofoaga o moomia ai.

 

Sini Autu 

  • O le a matou faaopoopo i luga atu ma faamalosia atili le faavae ua taatia mo le soifua maloloina o tagata Pasifika, ma ia mautinoa o iai se sao o tagata Pasifika i taupulega i le faiga faavae atoa o le soifua maloloina. 
  • O le a matou faavae se faiga faavae malosi e lagolagoina faamaumauga o tulaga maloloina o tagata Pasifika, ma tofā faafomai ma le loloto e tali atu ai i tulaga o ave i ai le faamuamua o tagata Pasifika. 
  • Lagolagoina malosi le faatonuina e tagata Pasifika o atinaega o Auaunaga Pasifika, ma o le a matou faafaigaluegaina punaoa i auaunaga o umia e tagata ma taitaia auaunaga faalesoifua maloloina ma talatalaga anoa ma tagata. 
  • O le a matou lagolagoina ma faatoateleina tagata faigaluega Pasifika malosi i matātā tau soifua maloloina. 

Tāngata whaikaha | Tagata e iai manaoga faapitoa

Tāngata whaikaha | E tusa ma le kuata o le faitau aofai o tagata i Niu Sila o tagata e iai manaoga faapitoa. 

O tagata e faasino i soo se matua o le soifua, ituaiga tagatanuu ma aganuu, itupa o faasino i ai, itupa e fai aiga ai, afioaga, vaega tau tamaoaiga ma aiga uma ma tagata. 

E tatau i le faiga faavae tau soifua maloloina ona saunia tausiga faalesoifua maloloina e talafeagai ma maua gofie mo Tāngata whaikaha | Tagata e iai manaoga faapitoa. 

Sini Autu 

  • O le a maua e Tāngata whaikaha | Tagata e iai manaoga faapitoa auaunaga faalesoifua maloloina uma e maua gofie, e aofia uma ai tagata ma e tutusa. 
  • O le a saunia ata faataitai o tausiga, alafua ma auaunaga e aofia uma ai Tāngata whaikaha | O le a maua e tagata e iai manaoga faapitoa ma tagata e moomia ai auaunaga nei. 
  • O le a matou faatino le faaauau o suiga tetele ma e mafai ona fua tulaga lelei e maua e tagata, aiga ma tagata.
  • O le a lagolagoina Tāngata whaikaha | tagata e iai manaoga faapitoa ia taimua i faatalatalanoaga i le atinaega o le faagasologa o galuega, fuafuaina, faavaeina ma le faatonuina o auaunaga faalesoifua maloloina.