Te Pae Tata | Ko te Mahere Hauora hukihuki o Aotearoa 2022 te tuhinga ōkawa e tautuhi ana i ngā mahi mō Te Whatu Ora me Te Aka Whai Ora hei ngā tau tīmatanga e rua i a mātou e whakaumu ana i te hauora i Aotearoa.

E whakatakoto ana a Te Pae Tata i ngā mahi tuatahi o ā mātou mahi rerekē ki te whakatakoto i te tūāpapa o tētahi pūnaha hauora toitū, ngāwari te utu, whakakotahi hoki e whakarato pai ake ana i ngā tāngata me ngā hapori o Aotearoa.

Hei ngā tau e rua e tū mai nei, ka aro mātou ki ēnei āhuatanga:

  • Pae ora - kia pai ake ai te hauora me te oranga o ā tātou hapori
  • Kahu Taurima – Te hapūtanga me ngā tau nohinohi
  • Mate pukupuku - Te hunga e ora ana me te mate pukupuku
  • Māuiuitanga taumaha – Te hunga e ora ana me ngā māuiuitanga taumaha
  • Oranga hinengaro – Te hunga e ora ana me te auhitanga, te mate hinengaro, ā, me ngā waranga hoki

He whakapai ake i te mana ōrite o ngā huanga hauora - He whakapai ake i te pae ora mā te Māori, ngā Iwi o Te Moana-nui-a-Kiwa me ngā Tāngata Whaikaha.

Pae ora | kia pai ake ai te hauora me te oranga o ā tātou hapori

Ka hauora ake te oranga o te tangata i te wā ka whai wāhi rātou ki tētahi hapori, ka āhei hoki ki te wāhi noho haumaru, kounga pai hoki, ā, e kai ana i ngā kai tōtika, me te āhei ki te tautoko ā-kare ā-roto.

Ka uru ki te oranga hapori pai ake, ko ngā iwi, ngā hapū, ngā hapori, ngā kaunihera, ngā ratonga hauora me te pāpori, ā, me ētahi atu tari me ngā rōpū whakahaere.

I whakaatu hoki tā mātou urupare ki te KOWHEORI-19 kei ngā hapori te kaha me te āheinga ki te whakapai ake i te hauora, me te wawao wawe ki te aukati i te mate.

Hei ngā tau e rua nei, ka piki haere mātou i runga i ēnei whakatutukitanga, ā, ka whai tonu mātou i te huarahi ārai, huarahi hohe hoki ki te tautoko i te oranga.

 

Ngā whāinga

  • Ka urupare te pūnaha hauora ki ngā matea, ngā pakaritanga me ngā wawata o te tāngata me ngā whānau ki te whakapai ake i ngā huanga hauora mā te katoa.
  • Ka tautokohia te tāngata me ngā whānau ki te whakahaere i ō rātou ake oranga, me te noho ora, noho tūhonohono hoki ki ō rātou hapori.
  • Ka ngāwari tonu te whakauru atu, te utu, me te hāngai o ngā ratonga hauora matua ki ngā hapori katoa.
  • Ka nui ake te mana o te kupu a ngā hapori paetata i roto i ngā ratonga hauora mā roto i ngā hononga ā-iwi me ngā whatunga paetata.

Kahu Taurima | Te hapūtanga me ngā tau nohinohi

Ko ngā rā 2,000 tuatahi a te tamaiti te wā e mau ai te tūāpapa mō tōna oranga katoa.

He wā motuhake tēnei e whai pānga ana ki tōna hauora me te oranga mauroa.

Hei ngā tau e rua nei, ka whāia e te hōtaka o Kahu Taurima ngā mahi ki te whakapai ake i ngā ratonga me ngā tautoko mā ngā pēpi, ngā tamariki nohinohi me ō rātou whānau.

 

Ngā whāinga

  • Ka noho pāhekoheko, torowhānui, āhurea hoki ngā ratonga hauora hapūtanga me ngā tamariki nohinohi, mō ngā rā 2,000 tuatahi a te tamaiti mai i te whakaira ki te rima tau, mā ngā whānau katoa.
  • Ka nui ake te āhei ki ngā ratonga hapūtanga me ngā tamariki nohinohi e aro ana ki Te Ao Māori, te whānau me ngā fanau Pasifika.
  • Ka pai ake te āhei o te tāngata ki ngā huarahi tiaki hauora hinengaro ā-hapūtanga, tae atu ki te āheinga ki ngā ratonga tangihanga, ratonga hauora hinengaro motuhake hoki.
  • Ka whakaratoa te tautoko kauawhi mā ngā wāhine hapū, me te tiaki i te wā o te whakawhānau, tae atu ki te rapu huarahi ki te whakarato wawaonga mauroa me te ngā ratonga ārai.

Mate pukupuku | Te hunga e ora ana me te mate pukupuku

Ia tau, āhua 23,000 te hunga ka pāngia e te mate pukupuku, ā, 10,000 ka mate i te māuiuitanga nei.

Tērā ētahi huarahi mō tātou ki te hiki i te āraitanga me ngā pāpānga mōrehutanga, ina koa mō te Māori me ngā Iwi o Te Moana-nui-a-Kiwa.

Ko te hiahia o ngā tūroro mate pukupuku me ō rātou whānau ko ngā ratonga motuhake, torowhānui, kounga nui hoki.

Hei ngā tau e rua nei, ka aro mātou ki te tuku i ngā ratonga tiaki mate pukupuku mana ōrite, kounga nui hoki, mai i te āraitanga ki te tiakanga pairuri e taea ai e te katoa te āhei atu.

 

Ngā whāinga

  • Ka whai wāhi te katoa ki te tiakanga mate pukupuku kounga nui ahakoa kei hea e noho ana.
  • Ka uru ki tēnei ngā ratonga ārai mate pukupuku, ngā kōwhiringa kohuratanga me te āheinga pai ake ki te maimoatanga wawe, kounga nui hoki.
  • Ka mana ōrite te kawenga o te tiakanga puta noa i ngā wāhanga katoa o te tiaki mate pukupuku, ki te pairuri, te tiakanga mutunga ora, me te mōrehutanga.
  • Mā te whakanui i te maha o ngā kaiwhakarato hapori Māori me Te Moana-nui-a-Kiwa e āwhina i te whakaurunga o ēnei iwi ki ngā mātaitanga mate pukupuku o te ū, o te whare tangata me te kōpiro.
  • Ko ngā kōwhiringa tiakanga mā ngā tūroro mate pukupuku, ka meatia kia tata tonu ki te kāinga, i te wā e pupuri ana i ngā ratonga kounga nui, toitū hoki.

Māuiuitanga taumaha | Te hunga e ora ana me ngā māuiuitanga taumaha

Kotahi o roto i te whā tāngata o Aotearoa e noho ana me ngā māuiuitanga taumaha, e wheakotia ai e ngā whakatipuranga maha i roto i te tūranga whānau kotahi - pēnei i te mate huka, te mate manawa, te roro ikura, te mate arahau me te kauti.

Ko te huarahi pai rawa hei whakatau mā mātou i ēnei āhuatanga ko te tautoko i te tāngata me ō rātou whānau kia hauora te noho, hei whakaiti i te taumahatanga o ēnei tū māuiuitanga.

Ka whakatakoto a Te Pae Tata i ngā whāinga me ngā mahi o tēnei hōtaka hei ngā tau e rua nei.

 

Ngā whāinga

  • Ka mahi ngātahi ngā ratonga hauora me ngā kaiwhakarato i te taha o ngā whānau ki te whakapiki i te hauora me te oranga o te hunga whai pānga, hei whakaiti i te hiahia o te noho ki rō hōhipera.
  • Ka whakatinanatia ngā ratonga haumaru ngāwari te whakauru atu, reretahi ā-motu hoki mō te mate huka, ngā mate ia-manawa, ngā mate arahau, mate roro ikura me te kauti.
  • Ka mahi ngātahi ngā rōpū tautoko motuhake me ngā kaiwhakarato tiakanga matua, hapori hoki ki te whakarite kia whiwhi maimoatanga te tangata me ngā whānau.

Oranga hinengaro | Te hunga e ora ana me te auhitanga, te mate hinengaro, ā, me ngā waranga hoki

Neke atu i te 50 ōrau o ngā tāngata o Aotearoa ka wheako i te auhi hinengaro me ngā uauatanga waranga i tētahi wā, otirā ka whai pānga ki te āheinga ki te tiaki i a rātou me ō rātou whānau.

He nui ngā āhuatanga ka taea e mātou te tautoko pai ake i te hauora me te oranga hinengaro o ngā tāngata o Aotearoa.

Hei ngā tau e rua e tū mai nei, ka haere tonu ngā mahi whakaumu i te pūnaha hauora hinengaro i muri mai i te pūrongo o He Ara Oranga, tae atu ki te whakatinanatanga me te whakawhānuitanga o ngā ratonga kounga nui, mana ōrite mā te katoa e noho ana me te auhitanga me te mate hinengaro, te waranga rānei. 

 

Ngā whāinga

  • Ka whakarākeitia, ka whakawhānuitia hoki ngā ratonga hauora hinengaro me te waranga mā te rangatahi, ngā hapori āniwaniwa, te Māori me ngā iwi o Te Moana-nui-a-Kiwa.
  • Ka hoahoatia, ka whakawhānuitia hoki ngā ratonga hauora hinengaro o Te Ao Māori, ā, ka wātea te āheinga pai ake, me ētahi atu kōwhiringa o ngā ratonga.
  • Ka nui ake te aro ki te hauora hinengaro pai ake mā ngā iwi o Te Moana-nui-a-Kiwa me ngā Tāngata whaikaha, me te whakarite i te hāngai o ēnei ratonga ki a rātou.
  • Ka whakapikitia ngā ratonga tautoko mā te hunga e pāngia ana e ngā mate hauora hinengaro taumaha, kia pai ai te noho ora i te hapori, me te kaupare i ngā nōhanga hōhipera.

Te Hauora Māori

Kei te hanga mātou i tētahi pūnaha hauora e tāmau ana i te Te Tiriti o Waitangi hei tūāpapatanga, te toha i ngā mahi whakatau take me ngā rauemi, ā, me te huri i te pūnaha hauora katoa kia noho haepapa mō te mana ōrite o te hauora Māori. 

Ko te mahi a Te Whatu Ora hei whakapai ake i te hauora Māori ka whakaata i te manakohanga kia noho te whakapainga me te mana ōrite o te hauora Māori hei mahi mā te katoa.

Ko tā Te Aka Whai Ora he whakarite kia kaha te aro o tō tātou pūnaha ki Te Ao Māori.

Ngā whāinga

  • He whakapai ake i te mana ōrite o ngā huanga mā te Māori me te whakatutuki i te whakapainga ake o te pae ora mā te Māori.
  • He whakarite i ngā kaupapahere whai taunakitanga mō te āraitanga me te oranga.
  • He mea nui tonu ka pakari te hauora taupori me te āraitanga, e tutuki ai te mana ōrite me te whakapainga hauora whānui mā te Māori.
  • Ka aro ngā ratonga ki ngā whānau, otirā ka noho tūhonohono hoki, me te whakarato i ngā wāhi haumaru, hāngai ana ki te ahurea, kanorau, me te whakaurunga hoki.
  • Ko ngā ratonga tiaki matua o anamata, ka noho whakaurunga, ka ngāwari te utu, ka wātea, ka hāngai hoki ki te Māori.
  • Ka whakapiki mātou i te tokomaha o te Māori e kuhu mai ana ki ngā tūranga mahi hauora, i te wā hoki e whakahaumaru ana i ā mātou rōpū whakahaere, otirā kia noho hei wāhi whakapiki mana.

Te Hauora o ngā iwi o Te Moana-nui-a-Kiwa

Kei te mōhio mātou he nui ngā wāhanga koretake o te pūnaha hauora mā ngā iwi o Te Moana-nui-a-Kiwa, ngā āiga, ngā ngutuare tangata, ngā famili, ngā kāinga, ngā magafaoa, ngā kaiga, ngā vuvale me ngā kaaiga, me ngā hapori.

Hei ēnei tau e rua nei, ka whāia e mātou he hōtaka mahi ki te tautoko i ngā whānau o Te Moana-nui-a-Kiwa me ngā hapori i Aotearoa kia ora te noho, ā, me te whakarite i ngā iwi o Te Moana-nui-a-Kiwa ki te whakauru atu ki te tiakanga e hiahia ana rātou, i te wāhi e hiahiatia ana hoki.

 

Ngā whāinga

  • Ka hanga mātou, ka whakapakari hoki i ngā tūāpapa mō te hauora o Te Moana-nui-a-Kiwa me te whakarite kia rangona ngā reo o Te Moana-nui-a-Kiwa i roto i ngā whakataunga take puta noa i te pūnaha hauora.
  • Ka whakarite mātou i tētahi pūnaha pakari e tautoko ana i ngā raraunga hauora o Te Moana-nui-a-Kiwa, ngā tirohanga ā-haumanu, ā-hapori hoki ki te whakatau i ngā whakaarotau o Te Moana-nui-a-Kiwa.
  • Mā te tautoko mārika i ngā whakawhiwhinga kirimana ki ngā kaiwhakarato o Te Moana-nui-a-Kiwa, me te whanaketanga, ka nui ake te haumi ki ngā ratonga hauora e ārahitia ana e te hapori, me te whakawhiti kōrero whai take ake ki ngā hapori.
  • Ka tautoko mātou, me te whakatipu hoki i te hunga mahi hauora o Te Moana-nui-a-Kiwa kia pakari ai.

Ngā tāngata whaikaha

Ngā Tāngata whaikaha | Tata tonu ki te hauwhā o te taupori o Aotearoa he tāngata whaikaha.

Kei ngā reanga katoa, ngā mātāwaka me ngā rōpū ahurea katoa, ngā tuakiri ira tangata, ngā hōkakatanga, ngā wāhi, ngā rōpū pāpori ā-ōhanga katoa, me ngā whānau me ngā hapori katoa hoki.

Me whai takohanga te pūnaha hapori ki te whakarato i te hauora tika, ngāwari hoki te whakauru mā ngā Tāngata whaikaha.

 

Ngā whāinga

  • Ka noho whai āheinga ngā ratonga hauora katoa, ka ngāwari te whakauru atu, ka mana ōrite hoki mā ngā Tāngata whaikaha.
  • Ngā tauira whakaurunga o te tiakanga, ngā huarahi me ngā ratonga mā ngā Tāngata whaikaha | Me wātea ka tika ki ngā Tāngata whaikaha me ngā hapori e hiahia ana ki ēnei ratonga.
  • Ka ū mātou ki te whakaumu taiwhana, ka taea te ine, e anga ana ki ngā ratonga hauora e kōkiritia ana e te tangata, ngā whānau me ngā hapori.
  • Tāngata whaikaha | Ka tautokona ngā Tāngata whaikaha ki te ārahi i ngā korero whakawhanake i ngā tukanga, ngā whakamahere, te hoahoa me te whakawhithi kirimana ratonga hauora.