Ko e Te Pae Tata | interim New Zealand Health Plan 2022 ko e pepa pauaki ne fakatokatoka e tau gahua ke lata mae tau tau ne ua fakamua he Te Whatu Ora - Health New Zealand mo e Te Aka Whai Ora - Māori Heath Authority ke fakafoou e tau levekiaga ke he tau malolo tino i Aotearoa New Zealand.

Kua folafola he Te Pae Tata e tau lakaaga fakamua ke he tau mena ka taute fakakehe ke atihake e matapatu ke moua e taha puhala gahua mae tau malolo tino ne maeke ke mau tumau mo e nakai totogi lahi ke maeke ke gahuahua mitaki mae tau tagata mo e tau maaga ha Aotearoa.

Ke he ua e tau tau ne hagaao ki ai to onoono fakalahi ke he tau mena nei:

  • Pae ora - Homo atu e malolo tino mo e malolo katoatoa he tau maaga 
  • Kahu Taurima - Fakafua tama mo e tau tau fakamua
  • Mate pukupuku - Ko e tau tagata ne nonofo mo e gagao kenesa
  • Māuiuitanga taumaha - Ko e tau tagata ne nonofo mo e tau gagao kelea
  • Oranga hinengaro - Ko e tau tagata ne nonofo mo e tupetupe ke he tau manamanatuaga, gagao e tau manamanatuaga mo e tau mahani hufia

Lagaki hake e fakatataiaga ke he tau fua malolo tino - Fakamooli ke lagaki hake e tau malolo katoatoa mae tau Mauli, tau tagata Pasifika mo e tau Tāngata whaikaha | tau Tagata ne nakai malolo e tau alaga tino.

Pae ora | Homo atu e malolo tino mo e malolo katoatoa he tau maaga

To nonofo mo e tau momoui malolo he magaaho ka logona e lautolu kua matutaki atu ke he taha maaga, fai ataaina ke moua e taha fale mau-maopoopo, mo e haohao mitaki, mo e makaukau ha ko e tau kai huhua mitaki mo e tau lagomatai ke he tau loto manamanatu.

Ka mitaki atu e tau malolo katoatoa he maaga to lalafi ki ai e iwi, hapū, tau maaga, tufono maaga, tau gahua lagomatai ke he tau malolo mo e tau tagata, pihia mo e falu a tau kautaha gahua mo e tau matakau.

Ko e tali atu ha tautolu ke he COVID-19 ne fakakite kua malolo mo e fahia e tau maaga ke lagaki hake e tau malolo tino mo e tauhele atu ke pa ia e tau gagao.

Ke he ua e tau tau ne hagaao ki ai to atihake ke he tau kautu nei, mo e fakatumau ke fifili mai e taha puhala puipui mo e makaukau ke lagomatai ke he tau malolo katoatoa.

 

Tau Amaamanakiaga

  • To tali atu e tau faahi malolo tino ke he tau manako, tau malolo mo e tau mohe miti he tau tagata mo e tau magafaoa ke lagaki hake e tau mena moua ke he tau malolo tino mae tau tagata oti.
  • To fai lagomatai atu ke he tau tagata mo e tau magafaoa ke pule ni a lautolu ke he ha lautolu a tau malolo tino katoatoa, mo e ke mau tumau e tau malolo mo e tau matutakiaga ke he ha lautolu a tau maaga.
  • To mukamuka ke moua, tau laukauka e tau totogi, mo e kua lata tonu mae tau maaga e tau levekiaga mai he tau faahi malolo tino uho.
  • To malolo e tau leo he tau tagata mai he tau maaga hagaao ke he tau levekiaga ke he tau malolo tino puhala mai he tau matutakiaga iwi mo e tau matutakiaga faka-maaga.

Kahu Taurima | Fakafua tama mo e tau tau fakamua

To fakatokatoka he tau aho fakamua ne totou ke hoko ke he 2,000 e tau fakaveaga ke lata mae tau moumoui ne hagaao atu ki ai.

Ko e taha magahala mahuiga a nei ne lauia ki ai e tau malolo tino mo e tau malolo katoatoa ke he tau momoui.

Ke he tau tau ne ua ne amanaki ki ai, to fai lakaaga e fakaholoaga gahua he Kahu Taurima ke lagaki hake e tau puhala gahua mo e lagomatai ke he tau tama mukemuke, tau fanau ikiiki mo e ha lautolu a tau magafaoa.

Tau Amaamanakiaga

  • To lalafi fakalataha, fakakatoatoa ke he tau mena oti mo e tau aga motu hako mae tau magafaoa oti ke lata mae tau tau 2,000 fakamua he tama tali mai he magaaho ne fakafua ai ke hoko ke he lima e tau tau moui.
  • To moua mukamuka e tau lagomatai ke lata mae fakafua tama mo e tau tau fakamua ne uho ke he Te Ao Māori, tau magafaoa mo e tau fanau Pasifika.
  • To moua mitaki mai he tau tagata e tau lagomatai ke he tau manamanatuaga malolo he magaaho ka fakfua tama mo e tau puhala ke moua e malolo katoatoa, lalafi ki ai e mouaaga he tau lagomatai he magaaho ka fai tagata ka mate mo e tau lagomatai pauaki ke he tau malolo manamanatuaga.
  • To fai lagomatai katoatoa ke lata mae levekiaga ke he tau fifine fatu mo e tau lagomatai ke he magaaho ka fanau ai, lalafi ki ai e tau kumikumiaga ke he tau puhala tauhele atu fakaloaloa mo e tau puhala ke taofi ki ai.

Mate pukupuku | Ko e tau tagata ne nonofo mo e gagao kenesa

Ke he tau tau ne oti fakataitai ke 23,000 e tau tagata ne kua fakamooli kua moua he kenesa mo e 10,000 ne mamate ha ko e gagao nei.

Ne fai magaaho ma tautolu ke lagaki hake e tau puhala ke taofi aki mo e tau numela ne hao mai, muaatu ke he tau tagata Mauli mo e tau tagata Pasifika.

Ne manako e tau tagata ne moua ke kenesa mo e ha lautolu a tau magafaoa ke tau lagomatai ne eke pauki ni ma lautolu, katoatoa mo e tokoluga e tau laliaga.

Ke he ua e tau tau ne hagaao ki mua, to mamafa e onoonoaga ke he tauteaga he tau lagomatai ke fetataiaki, tau tauteaga ke tokoluga e tau levekiaga, tali mai he lali ke puipui mai ke hoko atu ke he tau levekiaga fakahikuhiku, ne maeke oti e tau tagata ke moua.

 

Tau Amaamanakiaga

  • To fai fakaataaga e tau tagata oti ke moua e tau tuluiaga mahuiga mae gagao kenesa, ko fe ni e tau nonofoaga.
  • Lalafi ki ai e tau levekiaga ke he tau puipuiaga ke he gagao kenesa, tau fifiliaga mitaki atu ke he tau talahauaga gagao mo e mitaki atu e ataina ke moua e tau tuluiaga mafiti mo e tokoluga.
  • To tatai e tau tauteaga he tau levekiaga ke he tau vahega kehekehe he gagao kenesa tali mai he puipui mai ke hoko ke he tau fakahikuhikuaga, fakaotiaga he moui mo e hao mai ke moui.
  • Tokologa atu e tau lagomatai mai he tau maaga he tau tagata Mauli mo e tau tagata Pasifika ne lagaki hake e tau numela he tau tagata Mauli mo e tau tagata Pasifika ne o atu ke he tiviaga kenesa ke he tau huhu, kenesa ke he hala fanau mo e kenesa ke he manava fakavao.
  • Ko e tau levekiaga kehekehe ke he tau tagata kua moua he kenesa to fakatata fakalahi ke he tau nonofoaga, ka e leveki ke moua e tau lagomatai tokoluga mo e tumau.

Māuiuitanga taumaha - Ko e tau tagata ne nonofomau mo e tau gagao

Taha mai he fa ne tagata Niu Silani ne moua ke he loga e tau gagao ne fa mahani ke logoa he loga e atuhau he taha e magafaoa - tuga e gagao suka, gagao ke he ate fua, mate faahi taha, gagao ke he fafagu mo e gugu.

Ko e puhala ne mua ke lata ia tautolu ke fehagai mo e tau gagao nei ke lagomatai atu ke he tau tagata mo e ha lautolu a tau magafaoa ke nonofo mo e tau momoui olaola ke tuku hifo e kavega ha ko e tau gagao nei.

Kua fakatokatoka he Te Pae Tata e tau amaamanakiaga mo e tau tauteaga ke lata mae fakaholoaga nei ke he ua e tau ne hagaao atu ki ai.

 

Tau Amaamanakiaga

  • Gahuahua e tau faaahi malolo tino mo e tau kautaha ne gahua atu ki ai ka gahuahua fakalataha mo e magafaoa ke lagaki hake e tau malolo tino mo e malolo katoatoa he tau tagata ne kua lauia, tuku hifo foki ke ua nonofo atu ke he tau fale gagao.
  • To maeke mitaki ke matutaki atu ke he tau faahi gahua kiliniki pihia foki ke fakatumau ke he motu katoa ke lata mae gagao suka, gagao ke he ate fua, tau lauiaaga ke he tau puhala fafagu, mate faahi taha mo e gugu.
  • To gahua e tau matakau lagomatai pauaki mo e tau kautaha leveki fakamua mo e ke he maaga ke fakamooli kua moua mooli e tau tuluiaga he tau tagata mo tau magafaoa.

Oranga hinengaro - Ko e tau tagata ne nonofo mo e tupetupe ke he tau manamanatuaga, tau gagao mo e tau mahani hufia

To molea e 50 e pasene he tau tagata Niu Silani ka logona e tupetupe ke he tau manamanatuaga mo e tau paleko he tau mahani hufia he taha e mafegahala he ha lautolu a tau momoui, ne maeke ke lauia ai ha lautolu a tau fahia ke leveki ni e lautolu a lautolu mo e ha lautolu a magafaoa.

Haha i ai loga e tau mena ne maeke ia mautolu ke taute ke lagomatai ke lagaki hake he tau levekiaga ke he tau malolo manamanatuaga mo e malolo katoatoa mae tau tagata Niu Silani.

Ke he ua e tau tau ne hagaao ki ai, to matutaki a mautolu ke taute e tau hikiaga ke he tau puhala gahua he tau malolo manamanatuaga ne mui mai he hokotaki He Ara Oranga, lalafi ki ai e tau fakagahuahuaaga mo e fakaloaloa he tau gahua tokoluga mo e mahuiga, tau puhala gahua fakatatai ke lata mae tau tagata oti ne nonofo mo e tau manamanatuaga tupetupe, tau gagao ke he tau manamanatuga poke tau mahani hufia. 

 

Tau Amaamanakiaga

  • To fakamaali mo e fakalaulahi e tau puhala gahua ke he tau malolo manamanatuga mo e tau mahani hufia ke lata mae tau fanau fuata, ko lautolu ne kehekehe e tau manako fifine poke manako taane, tau tagata Mauli mo e tau tagata Pasifika.
  • To taute mo e fakalaulahi e tau puhala gahuahua he Te Ao Māori, mo e to moua e tau puhala foou mo e kehekehe.
  • To onoono fakamamafa ke he lagakiaga he malolo manamanatuaga mae tau tagata Pasifika mo e Tāngata whaikaha | Tau tagata nakai malolo e tau alaga tino mo e fakamooli kua gahuahua mitaki e tau puhala nei ma lautolu.
  • To lagaki hake e tau lagomatai mae tau tagata ne kelea lahi e tau gagao manamanatuaga, ke maeke ia lautolu nonofo mo e malolo he maaga mo e kalo kehe mai ke ua nofo atu ke he tau fale gagao.

Malolo he tagata Mauli

Ko e talaga a mautolu he taha puhala gahua ne hokulo ke he Te Tiriti o Waitangi ko e matapatu, tufatufa e tau fifiliaga kehe tau fekau mo e tau koloa mo e tauteute e tau puhala gahua mae tau malolo tino ke fai totouaga ke fakatatai e tau malolo tino mae tau tagata Mauli.

Ko e tau gahua he Te Whatu Ora ne taute ke lagaki hake e tau malolo ke he tau tagata Mauli to kitia e tau amanakiaga ko e mitaki mai mo e fakatatai e tau malolo tino he tau Mauli ha ko e logonaaga he tau tagata oti.

To fakamooli he Te Aka Whai Ora kua mamafa lahi e onoonoaga ha tautolu ke he Te Ao Māori.

 

Tau Amaamanakiaga

  • Fakatatai e laliaga ke moua e tau fua malolo tino mitaki atu mae tau tagata Mauli mo e moua foki e moui olala mae tau tagata Mauli.
  • Fakamooli ke he tau matafakatufono ne kua kitia kua lata ha ko e tau kumikumiaga ke puipui mo e moua e malolo katoatoa.
  • Kua lata lahi ke mao e malolo he puke tagata mo e puipuiaga ke moua e fakatataiaga mo e malolo katoatoa he tau tagata Mauli.
  • To onoono fakalahi e tau faahi gahua ke he tau magafaoa mo e tau matutakiaga, ke moua e haohao mitaki, fakalaulau mo e tau agamotu, fekehekeheaki mo e kau fakalataha.
  • Ko e tau faahi levekiaga uho ma anoiha to mukamuka ke moua, fakalatalata e tau tupe fakamole, fai ke fakaaoga mo e lata tonu mae tau tagata Mauli.
  • To lagaki hake e mautolu e tau numela he tau tagata Mauli ne o mai ke he tau gahua malolo tino, mo e eke foki e tau matakau ha mautolu ke haohao mitaki mo e matalahi ke gahua ai.

Malolo tino he tau tagata Pasifika

Iloa e mautolu loga e tau faahi he tau gahua malolo tino ne nakai gahuahua mitaki mae tau tagata Pasifika, aiga, ngutuare tangata, famili, kāinga, magafaoa, kaiga, vuvale mo e kaaiga (tau magafaoa) mo e tau maaga.

Ko e tau tau ua ne hagaao ki ai, to kamata ke he taha fakaholoaga gahua ke lagomatai ke he tau magafaoa Pasifika mo e tau maaga Pasifika i Niu Silani ke tumau e tau malolo tino, mo e ke maeke he tau tagata Pasifika ke moua e tau levekiaga kua manako ki ai, ke he tau mena fe ne manako ke moua ki ai.

 

Tau Amaamanakiaga

  • To talaga mo e fakamalolo e tau matapatu he malolo tino he tau tagata Pasifika mo e fakamooli kua fai leo e tau tagata Pasifika ke he tau tauteaga he tau fifiliaga ke he tau faahi malolo tino.
  • To fakatokatoka e mautolu e taha puhala mauokafua ne lagomatai atu ke he tau fakamauaga he tau malolo tino he tau tagata Pasifika, tau kitiaaga mai he tau kiliniki mo e tau maaga Pasifika ke fakagahuahua ke he tau mena ke tuku fakamua he tau tagata Pasifika.
  • Lagomatai atu ke he tau fakamooliaga he tau tagata Pasifika mo e atihake ke he tau Pacific Provider, to fai lagomatai ke he loga atu he tau faahi malolo tino he tau maaga mo e fakafetui kakano mo e tau maaga.
  • To lagomatai e mautolu mo e fakatupu e taha matakau Pasifika gahua malolo.

Tāngata whaikaha | Tau tagata ne nakai malolo e tau alaga tino

Tāngata whaikaha | ne teitei ke taha e kuata he puke tagata Aotearoa New Zealand ne nakai malolo e tau alaga tino.

Ne matutaki atu a lautolu ke he tau tau moui oti, totouaga ke he motu ne hau ai mo e tau matakau aga fakamotu, totouaga ko e fifine poke taane, totouaga ko e manako fifine poke manako taane, totouaga ke he tau matakavi nonofo, tau totouaga ke he tau fafatiaga he tau monuina fakatagata mo e tau magafaoa mo e tau maaga oti.

Kua lata e faahi malolo tino ke fua e kavega ke moua mai e tau levekiaga kua lata, mo e moua mukamuka mae tau Tāngata whaikaha | tau tagata ne nakai malolo e tau alaga tino.

 

Tau Amaamanakiaga

  • Ko e tau gahua malolo tino to mukamuka ke moua, matutaki mo e lautatai mae tau Tāngata whaikaha | tau Tagata nakai malolo e tau alaga tino.
  • Ko e tau fakatai ne matutaki e tau levekiaga, tau puhala mo e tau gahua mae Tāngata whaikaha | tau Tagata nakai malolo e tau alaga tino mo e tau maaga ne manako ke fai ke moua mai.
  • To fakamooli a mautolu ke he tau hikihikiaga lalahi mo e fai fakakiteaga ke he tau tagata, mo e tau levekiaga ke he tau malolo tino ne taute ni he tau magafaoa mo e tau maaga.
  • To lagomatai ke he Tāngata whaikaha |tau Tagata nakai malolo e tau alaga tino ke takitaki e tau leo vagahau hagaao ke he atihakeaga he tau puhala, tau fakatokatokaaga, tau talagaaga mo e tau fakamooliaga ke he tau gahua malolo tino.